ชามตราไก่

                             ชามตราไก่ เก่ามากๆ

ชามตราไก่โบราณ (จีนแท้)

ชามไก่กำเนิดในเมืองจีนเมื่อกว่าร้อยปี   ฝีมือชาวจีนแคะ  ตำบลกอปี อำเภอไท้ปู มณฑลกวางตุ้ง  แต่เดิมชามตราไก่ไม่ปรากฏ  การเขียนลายเป็นเพียงชามขาวธรรมดา เมื่อผลิตเสร็จได้จัดส่งมาเขียนลายเผาสีบนเคลือบ  ที่ตำบลปังเคย  แต้จิ๋ว หลังจากนั้นจึงกลายเป็นชามตราไก่  สำเร็จรูปและส่งออกจำหน่าย ในตลาดทั่วไปต่อมาราว ปี พ.ศ. 2480 ชาวจีนที่ทำชามตราไก่  ในประเทศจีนได้ย้ายถิ่นมาจากเมืองจีนมาตั้งบ้านเรือนที่ กรุงเทพมหานครและ ลำปาง (ในการย้ายถิ่นมาครั้งนี้ได้นำช่าง ญาติพี่น้อง ชาวจีนที่มีความสามารถทางการปั้นเครื่องปั้นดินเผามาด้วย) พร้อมกันนี้ได้ก่อสร้างโรงงานและเตาเผาชามตราไก่ขึ้น ที่แถววงเวียนใหญ่ จังหวัดธนบุรี และที่ถนนเพชรบุรี กรุงเทพมหานคร

ในราวปี พ.ศ. 2500  ชาวจีนที่ทำโรงงาน และเตาเผาชามตราไก่ ได้ย้ายขึ้นมาตั้งโรงงานและเตาเผาใน  จังหวัดลำปางทั้งนี้เนื่องจากที่จังหวัดลำปางมีดินขาวเหมาะที่จะนำมาทำการผลิตชามตราไก่มากที่สุดหลังจาก  พบดินขาวที่อำเภอแจ้ห่ม ในปีเดียวกันชามไก่ใน จ.ลำปางเริ่มผลิตขึ้นโดยชาวไท้ปู 4 คน คือ นายซิมหยู นายเซี่ยะหยุย แซ่อื้อ นายซิวกิม แซ่กว็อก  และนายซือเมน แซ่เทน ร่วมก่อตั้ง " โรงงานร่วมสามัคคี " ที่บ้านป่าขาม อำเภอเมือง ก่อนแยกตัวเปิดกิจการตนเองในอีก 3 ปีถัดมา

ระหว่างปี 2502-2505  ชาวจีนตั้งโรงงานผลิตถ้วยชามที่ลำปางมากขึ้น  รวมถึงผลิตชามไก่ที่เริ่มด้วยขว้างดินขาวลำปาง  หมักเปียกลงบนพิมพ์ซึ่งหมุนบนล้อจักรยาน แล้วใช้แผ่นไม้ตัดเป็นรูปโค้งขนาดเหมาะมือ  (จิ๊กเกอร์มือ) แต่งดินให้ได้รูปทรงถ้วย ต่อขา เคลือบขี้เถ้าแกลบ  การเผาใช้เตามังกรโบราณแบบกอปี ฟืนไม้ ส่วนการวาดลายไก่ก็ฝึกคนท้องถิ่นตวัดพู่กันจีนวาดเป็นส่วนๆ   ต่อเติมจนเต็มรูปแบบในแต่ละใบ   แต่ละคนจับพู่กัน 2-3 ด้าม  ในเวลาเดียวกันแล้วแต่ความยุ่งยากของกรรมวิธี ทำให้ผลิตภัณฑ์ออกมาไม่ทันความต้องการ   ชามไก่เริ่มเปลี่ยนรูปแบบเมื่อโรงงานใช้เครื่องปั้นหรือเครื่องจิ๊กเกอร์ชามจึงมีรูปกลม  ไม่เป็นเหลี่ยม มีขาในตัว ที่สุดเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่เมื่อโรงงานเสถียรภาพที่อ้อมน้อย  สมุทรสาคร สร้างเตาอุโมงค์เผาด้วยน้ำมันเตา

ในปี 2505 เผาถ้วยชามแบบเผาครั้งเดียวได้  ชามช่วงนี้ ตัวไก่สีเขียว   หางน้ำเงิน ดอกไม้ชมพู ลดความละเอียดลงแต่ทำตลาดได้ดี   เนื่องจากราคาถูกและไม่ถลอกง่าย จวบจนปี 2506   โรงงานถ้วยชามเริ่มหันไปผลิตถ้วยชามแบบญี่ปุ่นซึ่งเข้ามาแทนที่ ลำปางเป็นเพียงจังหวัดเดียวที่ผลิตชามไก่อย่างต่อเนื่อง   แต่หาช่างฝีมือที่คงรูปแบบเดิมยาก   อีกทั้งสีที่วาดมีราคาแพง ลายไก่เปลี่ยนมาใช้สีชมพู หางน้ำเงิน แซมใบไม้เขียวเข้ม พ.ศ. 2516 ขณะที่ชามไก่ขนาด 6 นิ้ว มีราคาเพียงใบละ 40 สตางค์ เพราะเป็นชามในยุคหลังที่เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมมาก   กลายเป็นสินค้าราคาถูก   จึงเริ่มมีการสะสมและกว้านซื้อชามไก่ในรุ่นแรกๆ จนทำให้ชามไก่รุ่นนั้นหายไปจากตลาด ถึงทุกวันนี้จึงเป็นสินค้าสูงค่าเพราะหา (ของแท้) ยาก

ลักษณะของชามตราไก่ "ชามไก่"   หรือเรียกทั่วไปว่า "ชามตราไก่" ภาษาแต้จิ๋วเรียก "โกยอั้ว" เป็นชามที่เหมาะสมกับการใช้ตะเกียบพุ้ย ชามไก่มี 4 ขนาด คือ ขนาดปากกว้าง 5 นิ้ว (เสี่ยวเต้า) 6 นิ้ว (ตั่วเต้า) 7 นิ้ว (ยี่ไห้) และ 8 นิ้ว (เต๋งไห้) โดยชามขนาด 5-6 นิ้ว  สำหรับใช้ในบ้านและร้านข้าวต้มชั้นผู้ดี   ส่วนขนาด 7-8 นิ้ว สำหรับจับกังที่ทำงานหนักเพราะกินจุ  ลักษณะของชามไก่จะเป็นรูปทรงแปดเหลี่ยมเกือบกลม  ปากบาน   ข้างชามด้านนอกมีรอยบุบเล็กน้อยรับกับเหลี่ยม ขามีเชิง วาดลวดลายด้วยมือ  เป็นรูปไก่ขนคอและลำตัวสีแดง หางและขาสีดำ เดินอยู่บนหญ้าสีเขียว มีดอกโบตั๋นสีชมพูออกม่วง   ใบสีเขียวตัดเส้นด้วยสีดำอยู่ด้านซ้าย มีต้นกล้วย 3 ใบ สีเขียวตัดเส้นด้วยสีดำอยู่ด้านขวา   บางใบมีค้างคาวห้อยหัวอยู่ฝั่งตรงข้ามกับไก่ มีดอกไม้ ใบไม้เล็กๆ แต้มก้นชามด้านใน ใช้สีบนเคลือบขี้เถ้าเผาที่อุณหภูมิ 750 - 850 องศาเซลเซียส  เพราะต้องการให้สีสดลักษณะของเคลือบบนชามจะมีลักษณะสีเขียวอ่อนๆ แบบจีนต่อมาเมื่อประเทศจีน  มีการเปลี่ยนแปลงการปกครองแล้วชามตราไก่ส่งมาขายเมืองไทยไม่ได้ไทยจึง   ต้องผลิตชามตราไก่เองต่อมาในระยะหลังๆ การผลิตและการขายชามตราไก่  มีการแข่งขันกันมากขึ้นในท้องตลาด การผลิตจึงได้เปลี่ยนไป  จากการเผาเคลือบและเผาสีซึ่งมีกระบวน การ 2 ขั้นตอน   ให้เหลือการผลิตขั้นตอนเดียวคือเผาครั้งเดียวไม่ต้องเผาสีจึงได้พยายามเปลี่ยนรูปแบบของการผลิตขึ้น   เพื่อลดต้นทุนให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ พร้อมกันนี้จึงได้เปลี่ยนสีรูปไก่ไปเป็นสีใต้เคลือบแทนสีบนเคลือบ ซึ่งตัวไก่เป็นสีเขียว หางสีน้ำเงิน ดอกไม้สีชมพูอ่อน   เคลือบชามตราไก่เป็นสีขาวออกสีครีมคุณภาพด้อยลงราคาถูก   ต่อมาเมื่อเทคโนโลยีและวิทยาการการผลิตถ้วยชามก้าวหน้าขึ้น จึงมีการเปลี่ยนแปลงโดยการนิยมใช้เครื่องถ้วย แบบญี่ปุ่นมากขึ้น ความนิยมในชามตราไก่จึงค่อยๆ หมดไป

ชามตราไก่รุ่นแรก ๆ  ผลิตภัณฑ์จากประเทศจีน  ลักษณะของไก่ ตัว หงอนสีแดง หางสีดำ ต้นกล้วยสีเขียวอ่อน ต้นหญ้าสีเขียว  ดอกโบตั๋นสีชมพูม่วง

ชามตราไก่รุ่นปัจจุบัน  ลักษณะของไก่สีม่วงหรือชมพูม่วงหรือสีจ่าง ๆ กัน   หางสีน้ำเงิน เขียว ต้นกล้วยเขียวคล้ำ  ดอกไม้ชมพูม่วงเขียนลวดลายตามใจ ไม่ค่อยมีแบบแผน

การเปลี่ยนแปลงของชามไก่

วิธีผลิตแบบโบราณ

เริ่มจากการผสมดินโดยย่ำด้วยเท้า  และนวดด้วยมือ  จากนั้นนำดินมาปั้นตบเป็นดินแผ่น แล้วจึงอัดดินลงแม่พิมพ์ปูนพลาสเตอร์  หมุนขึ้นรูปชามเป็นวงกลมด้วยมือ ปาดด้วยไก๊ (ไม้ปาดตัดเป็นรูปโค้ง) แล้วนำมาต่อขาทิ้งชามที่ขึ้นรูปแล้วเสร็จ ไว้บนกระดานให้แห้งโดยธรรมชาติ  นำมาชุบเคลือบที่ทำจากขี้เถ้าแกลบปูนหอย และดินขาว จากนั้นบรรจุลงจ้อนำไปเรียงในเตามังกร  เผาด้วยฟืนในความร้อนประมาณ 1300 oC ระยะเวลา 18-24 ชั่วโมงเมื่อเผาสุกดีแล้ว  จึงนำชามมาเขียนสีบนเคลือบด้วยพู่กันเป็นลายไก่ ดอกไม้และต้นกล้วย  แล้วเผาในเตาอบรูปกลมภายในเป็นถังดินขนาดใหญ่ ด้วยความร้อนประมาณ 700 – 750 oC  ด้วยฟืนประมาณ 5 – 6 ชั่วโมง รอจนเย็นจึงบรรจุใส่เข่งส่งจำหน่าย

การเปลี่ยนแปลง

ชามไก่เริ่มมีการเปลี่ยนรูปแบบ เมื่อโรงงานต่างๆ  หันมาลดต้นทุนในการผลิต เพื่อให้สามารถขายได้

ในราคาต่ำลง โดยเริ่มใช้เครื่องปั้น หรือ  เครื่องจิ๊กเกอร์เข้ามาช่วยในการผลิต ชามไก่จึงมีลักษณะกลมไม่เป็นเหลี่ยมและต่อมา ได้มีการทำแม่พิมพ์ให้มีขา  ชามในตัว เพื่อจะได้ไม่ต้องต่อขาชามภายหลัง  ขาชามไก่รุ่นหลังจึงไม่เป็นเชิงจะตรงลงมาในแนวดิ่ง

ชามไก่เริ่มเปลี่ยนไปอย่างมาก  เมื่อโรงงานเสถียรภาพที่อ้อมน้อย จังหวัดสมุทรสาคร ซึ่งเป็นโรงงานขนาดใหญ่  สร้างเตาอุโมงค์เผาด้วยน้ำมันเตาในปี พ.ศ. 2505 และสามารถเผาถ้วยชามแบบเผาครั้งเดียวได้   ซึ่งรวมถึงการเผาถ้วยชามที่วาดสีใต้เคลือบในครั้งเดียวกันโดย  ไม่ต้องอบสีในภายหลัง   ลักษณะของชามไก่ที่ผลิตขึ้นในช่วงนี้ลายไก่วาดด้วยสีเขียว หางน้ำเงิน ดอกไม้สีชมพู   ลายวาดลดความละเอียดลง   ราคาขายก็ถูกลง   สามารถทำตลาดได้ดีเนื่องจากราคาถูกและลวดลายไม่ถลอกได้ง่าย   จากนั้นราคาชามไก่ก็ถูกลงเรื่อย ๆตั้งแต่ปี 2506 โรงงานถ้วยชามเริ่มหันมาผลิตถ้วยชามรูปแบบอื่น ๆ มากขึ้น   โดยเฉพาะถ้วยชามแบบญี่ปุ่นซึ่งเข้ามาแทนที่ด้วยเทคโนโลยีการผลิตที่ทันสมัยขึ้น   จังหวัดลำปางเป็นเพียงจังหวัดเดียวที่ยังผลิตชามไก่มาอย่างต่อเนื่อง   แต่หาช่างฝีมือที่คงรูปแบบเดิมยาก อีกทั้งสีที่วาดมีราคาแพง  ส่วนใหญ่จึงใช้สีวาดใต้เคลือบ  เผาครั้งเดียวที่อุณหภูมิประมาณ 1260 oC  การวาดลายไก่มีการเปลี่ยนมาใช้สีชมพู หางสีน้ำเงิน แซมใบไม้สีเขียวเข้ม   และราคาขายชามไก่ขนาด 6 นิ้ว ในปี พ.ศ. 2516 มีราคาเพียงใบละ 40 สตางค์ เท่านั้น   ทั้งยังมีการผลิตน้อยลงเรื่อย ๆ   และการผลิตด้วยสีบนเคลือบแบบดั้งเดิมเริ่มหายไปจากตลาด

ชามไก่ในยุคปัจจุบัน

เมื่อชามไก่ในยุคหลัง ๆ ได้เปลี่ยนไปจากเดิมมาก   และกลายเป็นสินค้าราคาถูก จึงเริ่มมีการสะสม และกว้านซื้อชามไก่ในรุ่นแรก ๆ   ซึ่งมีสีสันสวยงาม จนทำให้ชามไก่รุ่นแรก ๆ หายไปจากตลาด   จนเริ่มมีบางโรงงานหันกลับมาผลิตชามไก่ให้คล้ายกับรุ่นแรก ๆ โดยขายในราคาที่สูงขึ้น

สมาคมเครื่องปั้นดินเผาลำปาง  เห็นความสำคัญของชามไก่ ซึ่งเป็นเครื่องปั้นดินเผาในยุคแรกของจังหวัดลำปาง และยังคงมีผลิตอยู่แห่งเดียวในประเทศไทย เห็นสมควรที่จะรักษาไว้   จึงได้สร้างประติมากรรมรูปชามไก่ขนาดกว้าง 3.5 เมตร ไว้ที่แยกทางเข้าจังหวัดลำปาง   ริมถนนซุปเปอร์ไฮเวย์ เมื่อราวปี พ.ศ. 2542 ให้ผู้ผ่านไปมาได้รับรู้และเห็นความสำคัญของชามไก่   ที่มีต่อจังหวัดลำปาง และเพื่อส่งเสริมให้ประชาชนทั่วไปหันกลับมาใช้ชามไก่มากยิ่งขึ้น

ในช่วง ปี พ.ศ. 2544 มีโรงงานในจังหวัดลำปาง   หันกลับมาผลิตชามไก่กันมากขึ้น ทั้งแบบวาดใต้เคลือบและวาดบนเคลือบแบบเก่า ตามความต้องการของตลาด ทั้งเผาด้วยเตามังกรโดยใช้ฟืนเป็นเชื้อเพลิงและเผาด้วยเตาแก๊ส   ชามไก่ที่ผลิตขึ้น มีมากกว่า 10 ขนาด ตั้งแต่ 1 นิ้วไปจนถึง 8 นิ้ว   และพัฒนารูปแบบไปหลากหลาย ตั้งแต่จาน ชาม ถ้วยน้ำ ช้อน และของที่ระลึกต่าง ๆ   เพื่อจำหน่ายให้แก่นักท่องเที่ยวที่มาเที่ยวในจังหวัด และบางส่วนยังสามารถส่งออก   ไปขายต่างประเทศได้อีกด้วย

ชามไก่ ถือเป็นต้นกำเนิดของเครื่องปั้นดินเผาจังหวัดลำปาง    ซึ่งแม้ว่าปัจจุบันจังหวัดลำปางมีการผลิตเซรามิกหลากหลายประเภท   ตั้งแต่เครื่องใช้บนโต๊ะอาหาร ของประดับของชำร่วย กระเบื้อง สุขภัณฑ์  ลูกถ้วยไฟฟ้าตลอดจนลูกกรงเซรามิก และแม้ว่าปัจจุบันชามไก่จะไม่ใช่สินค้าที่มีมูลค่าหลัก  ของเซรามิกจังหวัดลำปาง แต่ชามไก่มีความหมายเป็นสัญลักษณ์  ของเครื่องปั้นดินเผาจังหวัดลำปาง   และจะอยู่ในความทรงจำของกลุ่มผู้ผลิตเซรามิกจังหวัดลำปา  ง และของคนไทยตลอดไป

ที่มา : ศูนย์พัฒนาอุตสาหกรรมเซรามิก จ.ลำปาง 
                 และ  สมาคมเครื่องปั้นดินเผา จ.ลำปาง